Jarhead (2005) **½ Blu-ray recensie

“Elke oorlog is anders. Elke oorlog is dezelfde.” Met deze voice-over sluit Jarhead (2005) zijn pleidooi. Je zou trouwens hetzelfde kunnen zeggen van de oorlogsfilm. “Elke oorlogsfilm is anders. Elke oorlogsfilm is dezelfde.” In die zin zijn er veel verbanden te leggen met Coppola’s Apocalypse Now (1979) en Cimino’s The Deer Hunter (1978). Er zijn trouwens twee korte fragmenten te zien van deze films in Jarhead. De film gaat over de ervaringen van de soldaten in de militaire draaimolen, tijdens boot-camp en nadien op het strijdveld en hoe ze veranderen als individu. In tegenstelling tot de waanzin van het bloedvergieten in de jungle, belicht regisseur Sam Mendes (American Beauty, Road to Perdition) hier de waanzin van de inactiviteit in de woestijn tijdens Desert Shield en Desert Storm in 1990-91. Een minder knappe film dan de aangehaalde voorbeelden, maar een film die je zeker aan het nadenken zet.

Korte inhoud: Anthony Swofford, kortweg Swoff (Jake Gyllenhaal), wordt na zijn training als scherpschutter bij de mariniers uitgezonden naar het Midden-Oosten. De Eerste Golfoorlog is net begonnen en Swoff en zijn maten kunnen niet wachten om in de praktijk te brengen waar ze jaren op getraind hebben en te strijden tegen de grote vijand in de woestijn. Maar de werkelijkheid blijkt anders. Maandenlang moeten de mannen wachten totdat er iets gebeurt, terwijl de vijand in principe om elke hoek kan liggen en op ieder moment toe kan slaan. Swoff en z’n maten houden zich op de gloeiende zandvlaktes staande met sardonische kameraadschap en boosaardige humor, en dit allemaal in een land waar ze niks van weten, tegen een vijand waar ze niks van zien en voor een zaak waar ze weinig van snappen.

De film wordt volledig verteld vanuit het perspectief van de Jarhead’s in kwestie, verwijzend naar het kaalgeschoren en inhoudsloze hoofd van de soldaat. Het hoofdpersonage heet Swoff en wordt opgeleid als sniper die in de frontlinies de tegenstander van op grote afstand kan bestoken. Met dit verschil dat er geen front-linie was. De Air Force van de Amerikanen was zo overweldigend dat er geen Iraki’s overbleven voor een gevecht. De enige noemenswaardige aanval die de soldaten te verduren kregen was die van de Amerikaanse luchtmacht die per vergissing een aantal Amerikaanse soldaten voor Iraki’s namen. En hoezeer ze elk een harde training hadden doorstaan, keerden vele van hen terug zonder ook maar één kogel te hebben afgeschoten. Je voelt dan ook in de film het verlangen van de soldaten om hun training in de praktijk te zetten. Ze zijn opgejut door de officieren, geschoren en gewapend, maar de oorlog bleef een soort mirage waar je alleen gek van werd. Een oorlog waar de soldaten de olievelden moesten beschermen en wachten, tot ze de eerste kogel zouden kunnen afvuren.

En wanneer je maanden lang in de gloeiende hitte uitkijkt op een eindeloze witte woestijn, begint de confrontatie met jezelf, de vriendin die thuis op iemand anders is gevallen, de vriend die psychologisch door het lint gaat, de verveling. De Irak oorlog krijgt hiermee een gezicht die we nog nooit eerder mochten ervaren. Ik was dan ook enorm onder de indruk van de cinematografie in deze film, van DOP van de Coen Brothers, Roger Deakins. Een operator die wel handheld camera’s gebruikt maar die daarom niet de noodzaak heeft om er geweldig mee te schudden. Maar met de rust in de film heeft de monteur van Jarhead, Walter Murch ook wel iets te maken. Hij heeft trouwens ook Apocalypse Now gemonteerd, en dat zegt al genoeg.

Hoezeer de film over verveling gaat, heb je af en toe van die momenten waar je echt verlangt om eens een gevecht te mogen meemaken. In die zin kom je, volgens mij, ook dichter te staan bij de soldaten en hoe zij zich wel moesten voelen. Maar dit heeft uiteraard als risico dat heel wat toeschouwers deze “verveling” ook negatief zullen ervaren in de bioscoop. Het is niet de typische politiek getinte anti-oorlogsfilm zoals Platoon (1986). Het gaat echt meer over de personages en wat ze meemaken, hoe ze leven in hun nieuwe biotoop, weg van de bewoonde wereld. Had Oliver Stone deze film gemaakt dat ging hij waarschijnlijk het accent hebben gelegd op het dilemma of het leger niet beter meteen had doorgetrokken tot in Baghdad. Maar dat komt misschien nog in de toekomst.

De acteursregie is om van te snoepen, maar dat komt hoofdzakelijk door het aanwezige filmtalent. Jake, die fors wat kilos en spieren heeft bijgekomen, zet hier een van zijn beste vertolkingen neer. Zijn acteerspel is nooit evident, maar zit verweven in een mengeling van eigen spontaniteit en zichtbaar maandenlange psychologische voorbereiding. Het resultaat is al even geloofwaardig als dat ze complex is. Ook Peter Sarsgaard speelt voortreffelijk de rol van de vriend die het psychologisch steeds zwaarder te verduren krijgt. En dan heb je nog Jamie Foxx, Dennis Haysbert en Chris Cooper die stuk voor stuk fantastisch gecast zijn in hun kleine interventies doorheen de film.

De enige kritiek die ik zou hebben is dat de regisseur er teveel is in geslaagd om de verveling over te brengen naar de toeschouwer. Ik wil daarmee niet zeggen dat de film saai is, maar als je – als mezelf – al 101 oorlogsfilm hebt gezien en nogmaals herbekeken, dan is je verwachtingspatroon net iets groter. Zeker voor een Sam Mendes film. Een andere oorlogsfilm die een gelijkaardig pad bewandelt van de innerlijke monoloog, maar die veel dieper graaft is uiteraard Apocalypse Now, maar tevens ook Malick’s The Thin Red Line (1998). Toch vind ik de voice-overs in Jarhead niet slecht. Ze reflecteren duidelijk de geest van de jongere en brengen je dichter bij het “echte” verhaal die zich binnenin afspeelt.

Kortom, Jarhead mag er wezen en bewijst dat de oorlogsfilm nog vele terreinen mag/moet/kan bewandelen. De film doet, vooral in het begin, terugdenken aan de scènes uit boot camp uit Kubrick’s Full Metal Jacket (1987). En dat vond ik helemaal niet slecht want dit bewijst nog maar eens dat niets is veranderd sinds de Vietnam oorlog qua militaire indoctrinatie. Maar waar deze prent in uitblinkt is zijn portrettering van de geslepen soldaat, alleen in de woestijn, die wacht op iets wat niet komen zal op de muziek van Thomas Newman. De film is ambigue, maar zo zijn ook de motieven van de soldaten in de film. Maar helaas zit er naast deze intellectuele denkoefening ook niet meer in dan dat. Jarhead schraapt luid zijn keel, trekt de aandacht, maar heeft dan niet zoveel te vertellen.

De film kwam bij ons in de zalen op 11 januari 2006 en is nadien verschenen op DVD en Blu-ray, met audio-commentaar van Sam Mendes en een aparte track met audio-commentaar van de auteur en van de scenarist.