Is Zero Dark Thirty een ordinaire propagandafilm ?

Los van de controversie rond de enorme Oscar snubs van 2013 en de ontevredenheid van Spike Lee over Django Unchained, is er nog een grotere controversie, met name die rond de film van Kathryn Bigelow, Zero Dark Thirty (2012). Blijkbaar zou niet iedereen opgezet zijn met de boodschap dat ‘foltering aanleiding zou hebben gegeven tot het vinden van Osama Bin Laden’. Op deze manier zou het dan ook folteringen ietwat bewieroken.

Korte inhoud: De film vertelt het verhaal van de Amerikaanse zoektocht en uiteindelijk doding van Al Qaida’s terroristenleider Osama Bin Laden door het Navy Seal Team Six. Op basis van een uitgebreid onderzoek, waarbij toegang tot vermeende geheime informatie is verkregen, volgen we de klopjacht op Bin Laden waarbij de nadruk wordt gelegd op de tijd in de aanloop naar zijn dood in Pakistan. Zero Dark Thirty is de term die gebruikt werd door militairen om een onbepaald tijdstip aan te geven wanneer het donker is.

Ik zal de film op 25 januari te zien krijgen, maar van wat ik heb opgevangen zou foltering, net zoals in de tv-serie “24”, een belangrijke factor zijn in het verhaal. De vraag die we ons nu kunnen stellen is hoe accuraat de film is. Wat Jack Bauer uitspookt met zijn terroristen, dat creëert minder controversie met name omdat alles als entertainment gezien moet worden, het ook veel ruimer is dan foltering en het geen platform heeft gekregen zoals dat het geval is bij een Oscar-nominatie. Zero Dark Thirty is daarentegen duidelijk gebaseerd op waar gebeurde feiten. De vraag die je dan kunt stellen is nu waar de grens ligt tussen feit en fictie, en wanneer je kan spreken van ‘misleiding’ of zelfs van ‘propaganda’. Het zou me echter verbazen dat de makers op de hoogte waren van alles wat er zich achter de schermen afspeelde. Dus zal er wel hier en daar verzonnen stukken in voorkomen. Het hoofdpersonage Maya (Jessica Chastain) is bij mijn weten gebaseerd op een echte vrouw die undercover was bij de CIA, maar haar personage is zonder twijfel wat opgesmukt. Gezien dat ze undercover leefde heeft Chastain zelfs nooit een gesprek met haar kunnen voeren, dus is de vertolking deels gebaseerd op beschrijvingen van anderen én eigen invulling. Toch maakt Kathryn zich sterk dat ze inkijk had in confidentiële informatie via de CIA en het Pentagon, zonder autonomie over het script te verliezen. Op de kritiek over de folterscènes die bijna 1/3 van de film uitmaken zei ze het volgende op CBS: ” Ik dacht dat het belangrijk was om een waar gebeurd verhaal te vertellen. En het maakt deel uit van onze geschiedenis. Het is controversieel, maar het is een deel van ons verleden.”

Martin Sheen en Ed Asner, twee oude Hollywood sterren, hebben zich in ieder geval in het debat gemengd en de film met de vinger gewezen. Ze vinden het ongehoord dat een dergelijke prent genomineerd wordt als Beste Film terwijl hij een wel een heel dubieuze boodschap predikt. Asner liet zijn bezorgdheid merken: ” Eén van de meest talentvolle vrouwelijke regisseurs dreigt een marionet te worden van het systeem.” De twee leden van The Academy schrijven dus geheel in op de mening van velen die vinden dat er best niet gestemd wordt op Zero Dark Thirty die 5 nominaties op zak heeft. Of dit iets zal uithalen lijkt twijfelachtig, maar het zal misschien wel zijn invloed hebben en bij een twijfelgeval zal een andere film misschien met het beeldje gaan lopen.

Wie hier uiteraard niet mee opgezet is, zijn de mensen van Sony die een slordige 20 miljoen in de film hebben gepompt + een veelvoud aan middelen voor de promotie van de film voor de release maar uiteraard ook voor zijn plaats in de Oscar-race. Co-chairman Amy Pascal, één van de machtigste dames in Hollywood sprong de filmmakers bij: “Zero Dark Thirty is geen propagandafilm voor foltertechnieken, maar om nu dit feit van de geschiedenis niet in het verhaal op te nemen zou onverantwoord en onjuist geweest zijn. Wij steunen Kathryn Bigelow en (scenarist) Mark Boal en staan volledig achter deze buitengewone film. We zijn echter verontwaardigd dat een verantwoordelijk lid van The Academy zijn stemrecht zou gebruiken binnen de AMPAS (Academy of Motion Picture Arts and Sciences) als een platform om hun eigen politieke agenda te bevorderen. ” Haar reactie is er gekomen na het opiniestuk And the Oscar for promotion of torture goes to … op truth-out.org. David Clennon maakte in zijn stuk ook bekend dat hij als lid van The Academy niet voor de film zou stemmen in om het even welke categorie ook.

Ik heb de film nog niet gezien dus wil ik Zero Dark Thirty het voordeel van de twijfel laten. Een controversiële film wil nog niet zeggen dat de inhoud ervan verwerpelijk is. Neem nu de hetze rond die andere controversiële film Django Unchained, een film die bekritiseerd wordt omdat hij racistisch van aard zou zijn. Ik heb de film gezien en vond eigenlijk net het tegenovergestelde. Daarnaast is het niet meteen een film die je serieus moet nemen. Dat is meteen duidelijk van bij de eerste minuut. De controversie lag voor mij niet zozeer in het al dan niet gebruik van het N-woordje, of de zogenaamde “frivole verfilming” van slavenhandel, maar wel hoe iemand een film kan onderuit halen zonder deze ook maar gezien te hebben.

Anderzijds, heb ik soms wel wat moeite met films die zich zogenaamd baseren op waar gebeurde feiten, maar eigenlijk zo goed als alles gaan dramatiseren of romantiseren. Kan je dan nog uitpakken met de claim dat de film gebaseerd is op waar gebeurde feiten? JFK (1991) leek zo echt dat een gehele generatie is beginnen geloven dat de CIA en de maffia achter de moord zaten van de president en dat Oswald eigenlijk een zondebok was. Het filmmedium is een machtig instrument en kan tevens gebruikt worden als propaganda-middel, de filmgeschiedenis staat er bol van. Dat de zender Fox een serie als “24”, die foltering als een noodzakelijk kwaad beschouwd, maar al te graag uitzendt kan ik niet ontkennen. Het was een milde ondersteuning van de praktijken van Bush en Cheney. Maar het was voornamelijk entertainment en ik als grote fan van de serie ben nooit pro-foltering geweest. Maar in het verhaal waren het dergelijke smeerlappen dat je niet liever had dan dat Jack Bauer hun smoel kon demonteren. Het was net zoveel entertainment als Leatherface die met een kettingzaag achter een rondborstige blondine aanzit.

Maar als je te maken hebt met een drama, gebaseerd op waar gebeurde feiten, dan vind ik dat de filmmakers de morele plicht hebben om de waarheid na te streven, ook al past dit niet binnenin hun verhaal. Ze kunnen een manier zoeken om het beter te maken zonder de waarheid geweld aan te doen, of gewoon duidelijk maken dat het om fictie gaat, en bijvoorbeeld niet de echte namen van terroristen en vrijheidsstrijders te nemen. Het is dus niet het punt of de foltering al dan niet verzwegen moet worden, maar wel of dit “waarheidsgetrouw drama” niet op een manipulerende manier folterpraktijken in een beter daglicht zet. Los van het feit dat het mensonterend is, is foltering nog minder betrouwbaar dan een leugendetector. Laten we immers niet vergeten dat de Amerikanen Irak zijn binnengevallen op zoek naar wapens van massa-destructie nadat de Libiër Ibn al-Shaykh al-Libi na zware foltering tot bekentenis overging van wat de Amerikanen wilden horen.

Update 18/01/2013: Kathryn Bigelow heeft ondertussen nog maar een keertje gereageerd op de stortvloed aan kritiek over de folterscènes in haar film. “Ik vraag me af of de gevoelens die worden geuit over mijn film niet beter geprojecteerd kunnen worden op diegenen die verantwoordelijk zijn voor het beleid van de Amerikaanse regering”, zei ze aan de Los Angeles Times. “Experts verschillen enorm van mening over feiten rond de missie van de geheime diensten en ongetwijfeld blijft dat debat bestaan. Ik denk persoonlijk dat Bin Laden is gevonden dankzij intelligent speurwerk. Martelingen waren, zoals we allemaal weten, een onderdeel van de eerste stadia van de jacht. Dat betekent niet dat ze direct leidden tot de schuilplaats van Bin Laden. Degenen die werken in de kunsten weten dat het tonen van beelden niet hetzelfde is als het goedkeuren ervan. Als dat zo zou zijn, zou geen enkele kunstenaar meer iets onmenselijks kunnen tonen.”

Een aantal Amerikaanse politici is ontsteld over de manier waarop Bigelow het gebruik van martelingen in beeld brengt. Daarnaast laat de Amerikaanse Senaat onderzoeken of de CIA geheime informatie heeft gelekt naar Bigelow en Boal. Ook het Pentagon voert dergelijk onderzoek uit. Onermeer ook Oud-presidentskandidaat John McCain vindt dat de film het idee geeft dat de martelingen uiteindelijk hebben geleid tot het vinden van Bin Laden. Hij eiste dat de filmmakers vooraf aan de kijkers duidelijk zouden maken dat de film niet is gebaseerd op feiten. De film opent nu met een verklaring dat de film is gebaseerd op verklaringen van directe betrokkenen.

*** Related Post***
06/09/2012: Zero Dark Thirty en Code Name Geronimo op zoek naar Bin Laden