Der Untergang (2004) *** Blu-ray review

Zestig jaar na de bevrijding is deze film zeker een document die mag en zelfs moet gezien worden. Der Untergang (2004) is geen meesterwerk, maar is wel de eerste Duitse film waar een acteur Hitler vertolkt. Daarnaast is het ook de eerste keer dat de dictator wordt afgebeeld als een complex en gecomplexeerd persoon. Verzwakt de film op die manier dan niet de holocaust en de nazi-terreur? Ik denk van niet, integendeel. Het is trouwens een manier voor het Duitse volk om hun oorlogsverleden te verwerken.

© A-Film Home Entertainment

De film gebaseerd op het werk van GW Pabst’s Der letzte Act, speelt zich af in Berlijn, april 1945. Het land staat op het punt in elkaar te storten. In de straten van de hoofdstad breken hevige gevechten uit, terwijl de bommen onophoudelijk op de nog resterende gebouwen inslaan. Hitler heeft zich, met zijn generalen en vertrouwelingen, verschanst in de Führer’s Bunker onder de Rijkskanselarij. Onder hen is ook Traudl Junge (gespeeld door Alexandra Maria Lara), Hitler’s prive secretaresse, die bij hem wil blijven tot het bittere einde. Terwijl de situatie buiten escaleert – het Rode Leger rukt immers fors op en in de door bombardementen getekende stad spelen zich wanhopige taferelen af – ondergaat Hitler de ineenstorting van zijn Derde Rijk achter de dikke muren van zijn bunker. En hoewel Berlijn op het punt van vallen staat weigert de Führer de stad te verlaten. Hij wil, zoals zijn architect Speer het wist te vertellen, “op het podium staan als het doek voor de laatste keer valt.” Maar Hitler staat niet op het podium.

Terwijl de gevolgen van zijn halsstarrig en hopeloos verzet het Duitse volk treft, werkt de Führer aan zijn eigen aftocht. Slechts enkele uren voor hun gemeenschappelijke zelfmoord trouwt hij met Eva Braun. In plaats van een laatste overwinning komt er een laatste nederlaag, maar ook die moet tot in de puntjes verzorgd worden. Nadat Hitler en Eva Braun de hand aan zichzelf hebben geslagen worden ze verbrand zodat hun lichamen niet in handen van de vijand vallen. Vele van zijn getrouwen kiezen eveneens voor zelfmoord. In de wandelgangen van de bunker is zelfmoord en hoe je pijnloos de kan sterven, de topic bij uitstek. Goebbels en de overgebleven generalen weigeren zich onvoorwaardelijk over te geven aan de Russen. Als de situatie nog hopelozer wordt besluit Magda Goebbels haar zes kinderen te vergiftigen voordat zij zelf met haar man zelfmoord pleegt. Kort daarna weten Traudl Junge en enige anderen op het laatste moment te ontsnappen uit de bunker…

Dat Hitler geen gestoord marsmannetje is, met demonische instincten en een vraatzuchtige bloeddorstigheid, is met deze film wel duidelijk. Je zou in het begin van de film zelf sympathie kunnen hebben met hem, op de manier hoe hij omgaat met zijn secretaresse. En dit is uiteraard de oorsprong van alle controverse rond de verfilming. Zal de bunker van Hitler nu ook een toeristische trekpleister worden, of nog erger, een eindpunt van een pelgrimagetocht? Als er een context is, zie ik niet meteen waar zich een probleem kan stellen. Tijdens mijn jeugd zijn we met de klas naar de kampen van Auschwitz en Birkenau geweest. Ook al heb je zelf de oorlog niet meegemaakt, het is en blijft een verontrustende en ontnuchterende realiteit. En gezien de oorlogen die nog steeds actualiteit zijn, de onverschilligheid en de rassenhaat die af en toe opflakkert, hebben we blijkbaar nood om die geschiedenis steeds opnieuw voor de geest te halen om nooit meer te vergeten.

Terwijl op de Amerikaanse schoolbanken de geschiedenislessen over de Vietnam-oorlog en de A-bommen op Hirosjima en Nagasaki, zich beperken tot de feiten kort te vernoemen (het was een ver van hun bed show), heeft Duitsland jarenlang geleefd met dat loodzware en pikzwarte verleden. Bijgevolg raakt deze film een heel gevoelige snaar. Begrijpelijk voor mensen die niet meteen een positieve relatie hebben met hun historie. Maar de film werpt geen smaad op het Duitse volk. Der Untergang neemt afstand van de karikaturen en vertelt een verhaal over misleiding, beïnvloeding, verraad en krankzinnigheid via de ervaringen van een jonge Duitse secretaresse. Een vrouw die de dictator ziet als iemand met een zachtmoedige kant, maar ook een meedogenloze, kille, machtszuchtige en brutale kant. Natuurlijk speelt de film op de emoties van de personages, maar op het einde van de rit kan niemand sympathie ondervinden voor deze man en zijn ideeën, zelfs al worden we afgeschermd van de directe gevolgen van zijn beslissingen. We blijven in een hermetisch afgesloten, claustrofobische bunker van pure waanzin, en dit maakt alles een stuk markanter.

Net zoals met die eindeloze discussies over The Passion of Christ of Alexander, moet men steeds in het achterhoofd houden dat ook deze film een fictiefilm is, hoe historisch correct de informatie ook moge zijn. Niemand weet precies wat er zich exact heeft voltrokken in de bunker. De meeste getuigen hebben hun eigen leven ontnomen voor men hen kon interpelleren. Maar in tegenstelling tot een Mel Gibson of een Oliver Stone probeert de regisseur diezelfde claustrofobische waanzin die hij in Das Experiment heeft uitgewerkt, over te brengen naar een historische context. Toch heeft de film geen verantwoording te bieden. Het blijft een interpretatie over Hitler en zijn officiers en omstanders, maar misschien ook wel een heel aannemelijke interpretatie. En die realistische sfeer in de film zorgt voor een grote dramatische slagkracht. De kleine details in de film, de zelfmoordpillen, de drinkkamer, de groteske feestjes tijdens de bombardementen, de Parkinson-aandoening van Hitler, samen met de natuurlijke camerastandpunten van de getuigen, versterken de authenticiteit. En dit is uiteraard iets wat geen enkel boek of documentaire kan overbrengen. We zijn getuige van het gebeuren. Ik zou geen betere manier kunnen bedenken om het verhaal van de laatste dagen van Hitler te verfilmen.

Een paar keer ontsnappen we uit de macabere graftombe en komen we terecht in een bovengrondse hel, waar de waanzin van het nazisme, met bloed en vernieling wordt betaald. De apocalyptische taferelen staan in schril contrast met het absurde leven in de bunker.

De film kan genieten van een buitengewone, voor ons onbekende cast. En juist die nieuwe gezichten maken alles veel sterker. Juliane Köhler speelt een levendige Eva Braun. Ulrich Matthes en Corinna Harfouch zijn briljant in hun vertolking van Joseph en Magda Goebbels. Vooral de scène waarin Magda de kinderen in de bunker een zachte dood wil geven is schokkend. Maar uiteraard is ook de vertolking van Hitler door Bruno Ganz ontnuchterend en geniaal. De manier hoe zijn onvoorspelbare gemoedstoestand kan wisselen van behulpzaam, tot spuwende witte woede is beangstigend. Zijn waanzinnig optimisme en zijn pathetische onmacht ten opzichte van het tanende vertrouwen van zijn generaals, speelt hij op een voorbeeldige manier. Hij houdt vol in de verbittering en trekt zich niets aan van het lijden van het Duitse volk en wil zijn strijd tegen de joden en de droom van zijn Derde Rijk verder zetten. Ook de stem is tot in de perfectie nagebootst. Het is verreweg de beste vertolking van de dictator die ik ooit heb gezien.

Verkrijgen we nu met deze film een beter inzicht in de figuur van Hitler? Daar kan over gediscussieerd worden. Hoe briljant de film ook moge zijn, ik denk niet dat je meer over het personage te weten kan komen op de laatste momenten van zijn leven. En zelfs al kon de film meer licht werpen op de oorsprong van die haat, zou dit ons een stuk verder hebben gebracht in het begrijpen van de nazi-terreur? Het feit is dat Hitler in Der Untergang met een koppige zelfzekerheid geloofd in de plannen voor zijn Derde Rijk, maar ook begint te twijfelen aan zichzelf wanneer zijn beste officieren het laten afweten. En dit toont de menselijke dwaling en doorlicht de waanzin van zijn plannen. In een schitterende scène zien we hoe Hitler emotioneel aftakelt wanneer een van zijn trouwe gezanten, Albert Speer – de architect van het Derde Rijk (beeldig vertolkt door Heino Ferch) de dictator wil verlaten en hem komt bekennen dat hij vele van zijn orders nooit heeft opgevolgd. Dergelijke scènes doorprikken de mythe en voor een stuk ook het enigma rond de figuur.