A Clockwork Orange (1971) **** 4k UHD review

Eén van de betere films uit de Warner Bros collectie moet wel deze A Clockwork Orange (1971) film zijn van Stanley Kubrick. Een film die destijds aangevallen werd vanwege zijn gewelddadige karakter en de nihilistische ondertoon, die zelfs zou hebben aangezet tot echte geweldplegingen. Nu zijn de gebeurtenissen in de film zeker gewelddadig, maar niet op zo’n manier dat je na het zien van de film zin krijgt in een flinke dosis geweld. Integendeel: je blijft met een benauwend en ongemakkelijk gevoel achter. En het werd tijd dat deze prent een upgrade kreeg in 4k UHD.

Het overgangsproces van een amoreel boefje tot gehersenspoelde deftige burger en terug vormt de dynamische boog in de shockerende toekomstvisie die Stanley Kubrick maakte van de roman van Anthony Burgess. Onvergetelijke beelden, verrassende muzikale contrastelementen, het fascinerende taalgebruik dat Alex en zijn kompanen gebruiken, alles gegoten in één schokkend geheel.

Korte inhoud: In een niet nader beschreven toekomst is Alex (Malcolm McDowell) een jong boefje met weinig gevoel voor moraliliteit, maar een sterke passie voor muziek. Hij en zijn kompanen leven geheel volgens hun eigen wetten, met daklozen aftuigen, stelen, zingen, tapdansen, verkrachten, maar op een gegeven moment gaat Alex te ver. Hij wordt gearresteerd en heel zijn leven wordt ondersteboven gehaald op een wijze die hijzelf nooit had kunnen vermoeden.

De acties van de hoofdrolspeler zijn het toonbeeld van zinloos geweld en daarom volkomen verwerpelijk. Zonder enige reden of aanleiding slaat Alex met zijn kompanen een zwerver in elkaar en molesteert hij het huishouden van een getrouwd stel, waarbij de man wordt afgetuigd en de vrouw wordt verkracht. Het dieptepunt vindt plaats wanneer Alex op een avond wordt gearresteerd na een vrouw te hebben vermoord met een decoratieve reuzenpenis. De film roept alsvolgt heel wat vragen op. Hoe moeten we bijvoorbeeld als maatschappij optreden tegen een gemeenschap waarin bendes hoogtij vieren en er nauwelijks respect is voor de medemens? Meer politie op straat? Zwaardere straffen? Betere rehabilitatie? Onderwijs over “normen en waarden”? En welke oplossingen zijn daadwerkelijk bevorderend voor de maatschappij waarin we leven? Kubrick zei tevens in een interview hieromtrent het volgende: “Eén van de meest gevaarlijke fouten die veel politieke en filosofische denkers hebben gemaakt, is de gedachte dat de mens fundamenteel goed is en dat het de maatschappij is die hem slecht maakt.”

Alex wordt berecht en opgesloten. Hij ondergaat het “normale” gevangenisleven en krijgt bijbelonderwijs. Dan wordt er een experimenteel project naar voren gebracht, de zogenaamde Ludovico Technique, wat wellicht opsluiting voor bepaalde gevangenen overbodig kan maken. De brutale en kwaadaardige Alex blijkt de ideale proefpersoon voor deze behandelingsmethode te zijn. Hij moet onafgebroken naar films kijken met de meest vreselijke geweldplegingen erin, terwijl hij geïnjecteerd is met een goedje dat hem misselijk maakt. Het gevolg is dat bepaalde afkeurenswaardige neigingen van Alex in de toekomst in de kiem gesmoord zullen worden doordat hij lichamelijk onwel wordt wanneer deze bij hem opkomen. In een demonstratie zien we hoe hij door een man verbaal en lichamelijk wordt aangevallen, maar dat hij door zijn behandeling niets terug kan doen. Hij moet zich zelfs verlagen tot het likken van de schoenzool van de man. Een procédé die uiteraard heel wat vragen omroept, gezien het wel alle de vrije wil compleet uitsluit.

© Warner Home Video

Het acteerwerk van Malcolm McDowell is zo goed als feilloos. Hij kan zowel afkeer opwekken als sympathie. De soms overdreven theatrale optreden en het gekunstelde taalgebruik sluit volledig aan met de wereld waarin dit drama zich afspeelt.De compositie van de shots is vaak prachtig, evenals de sets, belichting, de kleding, de make-up en vooral ook de begeleidende elektronische synthesizer muziek van Wendy Carlos. Alex houdt van de muziek van Beethoven, wiens 9de symfonie als een leidmotov de prent aan elkaar knoopt. De muziek-composities zorgen soms voor een surreëel en vervreemdend effect, vooral wanneer de pracht in contradictie is met de inhoud van de scène. Maar er is toch geen sprake van het verbloemen van gewelddaden. Enkel bij momenten waarop de bendeleden met elkaar op de vuist gaat, wordt het artistieke register volledig opengetrokken met duidelijk geënsceneerde beelden en imposante achtergrondmuziek. Het zinloos geweld van Alex tegenover zijn onschuldige medemens, worden rauw en in-your-face in beeld gebracht, en creëren hiermee het gevoel van onbehagen en afkeuring.

Niet alleen inhoudelijk maar ook visueel is dit één van de betere films van Kubrick. En zoals bij heel wat films neemt de techniek een belangrijke plaats in. Hij filmt hier voor het eerst met een speciale zoomlens, die hem toelaat om bijvoorbeeld het openingsshot – een zoombeweging vertrekkende vanuit een extreme close-up van Alex en zeer langzaam uitzoomend naar een wide-shot van hem in de melkbar – mogelijk maakt. Sommige beelden blijven nog tot op de dag van vandaag onvergetelijk alsof ze op onze retina zijn gebrand. De oogklem die de oogleden open spert van Alex; het beginschot van het hoofd van Alex die, gekleed met een bolhoed en een geschilderde “wenkbrauw” rond zijn rechteroog, een demonische grijns laat zien; het shot van de vier bendeleden onder een brug, of de scène in de gestileerde maar decadente melkbar. Sociale satire, dilemma’s over vrije wil versus geconditioneerde reacties – zware kost, maar wel het soort van thema’s die tegenwoordig als typisch Kubrickiaans worden beschouwd. Een tijdloze en meesterlijke shock-opera met een demonische en satirische toekomstvisie, die ofwel afschuw en haat zal oproepen of verbijstering en adoratie.

Op 22 september 2021 kwam A Clockwork Orange op 4k UHD met de audio-commentaar van Malcolm McDowell alsook 2 making-off documentaires. Een film om elk jaar eens te herbekijken.