Irréversible (2002) ***½ review

Binnenkort is er een nieuwe Franse shock-thriller in de zalen, Calvaire van Fabrice Du Welz, over een gestoorde man die een rondtrekkende charmezanger kidnapt en met hem de meest vreselijke dingen aanvangt. Maar vooraleer ik deze film aan een dissectie blootstel, ga ik even een andere Franse controversiële film bespreken met de bloedmooie Monica Bellucci en de charismatische Vincent Cassel, genaamd Irréversible (2002) van regisseur Gaspar Noé. (Nota: De film is bikkel hard en is niet aangewezen voor gevoelige kijkers en jongeren onder de 18 jaar.)

De korte inhoud van de film is vrij simpel, en begint zoals Memento met het einde, en wel nog met de eindgeneriek. Het verhaal in de juiste chronologie gaat over een verliefd koppel. Ze hebben een woordenwisseling op een feestje. De knappe vrouw Alex (Bellucci) loopt weg en wordt op haar weg huiswaarts aangerand door een pooier (Jo Prestia) die de vrouw verkracht en haar achtereenvolgens in coma slaat. Marcus (Cassel), de vriend van Alex, is belust op wraak en gaat samen met zijn vriend Pierre (Albert Dupontel) op zoek naar de dader. De overgangen tussen de afzonderlijke scènes zijn onmerkbaar, waardoor je uiteindelijk het gevoel hebt naar één afzonderlijke take te zien. De film lijkt op een lang uitgerekte plan-de-séquence.

Ik heb de film voor het eerst gezien in de zomer van 2002 in de kleine Brusselse Actor’s studio. Het was een warme middag en we zaten hooguit met een 15tal mensen in het zaaltje. Het leek wel een afvallingskoers, want bij de eerste minuten greep de film al snel naar de keel, met rusteloze muziek, opgejaagde camerabewegingen en een extreem grafische geweldscène van een man wiens hoofd herhaaldelijk wordt ingeslagen met een brandblusapparaat. En dan moest nog een verkrachtingsscène volgen. Ik had honderden thrillers en horror films verslonden, maar niemand kon me voorbereiden op deze shocktherapie. Na de eerste 30 minuten zaten we nog met 5 mensen in de hete zaal en hadden we er het raden naar waar Gaspar Noé ons nog zou meevoeren. Nog nooit was de opluchting zo groot bij het zien van de aftiteling, in dit geval de begintitels. De eerste 24 uur ben je dan ook compleet murw geslagen nadat je zelf als toeschouwer aan een brutale “psychologische verkrachting” bent blootgesteld. Maar al snel begin je in te zien dat de film wel iets dieper graaft dan het doorsnee Death Wish vehicle. Irréversible is misschien geen aangename film om te zien, maar ik ben blij dat de regisseur het lef heeft gehad om het onderwerp van “wraak” op een heel verrassende, intelligente en ontstellende manier aan te pakken.

De Zuid-Koreaanse regisseur Chan-wook Park (OldBoy, Sympathy for Mr. Vengeance) heeft net zoals de Argentijns-Franse Gaspar Noé (Seul Contre Tous), zijn films in het teken geplaatst van de wraak. Beide regisseurs vertonen gelijkenissen, hoewel Park misschien nog iets vormelijker is dan Noé. Maar het zijn twee genieën van de cinema die perfect weten hoe het medium werkt.

Nog nooit eerder werd een afdaling in de hel zo sterk uitgebeeld als in deze film. De nachtmerrie wordt compleet met behulp van een rondvliegende camera die zich een weg baant in een hels rode homobar met luide elektronische klanken en opgefokte acteurs. We worden meedogenloos meegezogen in een waanzinnige, duizelingwekkende helletocht. Hoe dieper we afdalen in de bar Le Rectum op zoek naar de verkrachter met de naam Le Tenia (de lintworm ~ onversneden gitzwarte humor), hoe heviger de muziek en hoe meer bedreigend en beangstigend de atmosfeer wordt. Vooral ook omdat men weet dat op het einde van deze claustrofobische expeditie ons heel wat mensonterende dingen staan te wachten. Iedere verdieping lager in deze kerker, is een stap verder over de grens van de seksuele perversie. Een hedendaagse interpretatie van de 9 kringen van de hel van Dante Alighieri’s La Divina Commedia. Marcus slaat zich een weg doorheen het vagevuur van blote mannenlichamen die seksuele avances van hem eisen (Fist Me ! Fist Me !). De camera raast in een duizelingwekkende beweging langs een rode gloeilamp. We weten niet meer waar we ons bevinden, maar vermoeden wat er zal gebeuren. In contrast met de eindscène zien we flarden van blote lichamen die tegen elkaar aanklampen in het donker en de agressie nog meer uitlokken.

De actie wordt in de tijd uitgesponnen. Het is een oude horror-techniek waar de kijker zich bewust is van de dreiging en weet dat er iets erg zal gebeuren, en waarbij dit gevoel van onbehagen en angst verlengd wordt in de tijd. Irréversible zorgt ervoor dat je meer bezig bent met je eigen voorstellingen van de gruwel, dan het uiteindelijke grafische geweld die op het beeld spat. Maar in tegenstelling tot Reservoir Dogs pant de camera niet naar links, maar laat alles ongecensureerd zien.

De film heeft naast zijn filmtechnische kwaliteiten ook op inhoudelijk vlak veel te vertellen. Het verhaal wordt ingeleid door een citaat van Ovidius: “De tijd vernietigt alles”. En juist omwille van de a-chronologische structuur stuurt hij de kijker aan om de film te analyseren. De decompositie van het verhaal zorgt er net voor dat je niet bevooroordeeld raakt bij het gebeuren, en jij bijgevolg objectief begint na te denken over datgene wat je ziet. Naarmate de film vordert, vermindert de agressie en komen we terecht in een idyllische wereld. Maar de afschuw en de verontwaardiging worden des te groter. Met de rode hel aan het ene eind van de film lijkt de tuin op het einde, als polaire paradox, wel een soort Garden of Eden, waar een sproeisysteem het maagdelijke gras bevrucht. Wie zien geen mannen maar wel kinderen spelen. Uiteraard is ook dit geen toeval. De cirkelbeweging, die een belangrijk terugkerend element is, maakt de film rond.

De techniek is niet zomaar film-spielerei, maar is essentieel om de waanzin van wraak te onderstrepen. In het begin van de film heb je dan ook geen flauw benul wiens hoofd in elkaar wordt geslaan, laat staan dat je enig idee hebt waarom. De ironie maakt dat wij als toeschouwer het vriendje in eerste instantie zien als een brutale woesteling. De absurditeit wordt nog groter wanneer je later zal merken dat het toegetakelde slachtoffer in de bar uiteindelijk niet de verkrachter was, en dat de echte dader met een duivelse glimlach op veilige afstand getuige was van het schouwspel. Noé stelt op die manier de wraak als impulsieve daad in vraag, maar zegt tezelfdertijd dat hij misschien niet de verkeerde in elkaar heeft geslagen. Misschien lijkt iedereen in deze plek van verderf wel schuldig. Of nog meer, misschien dragen wij allemaal wel een stuk van de schuld.

De sterke acteerprestaties van Monica Bellucci, Vincent Cassel en Albert Dupontel zijn essentieel in het overbrengen van de juiste gevoelens: ze vermijden iedere vorm van oppervlakkigheid en schetsen indringende en herkenbare karakters die in een hechte driehoeksrelatie leven. De scènes zijn heel spontaan en realistisch. Dit is te wijten aan de acteervrijheid die Noé hen gaf. Het zijn drie doorgewinterde acteurs die via een beetje improvisatie een knappe dialoogscène in elkaar kunnen knutselen waar ieders zwaktes en sterktes geuit kunnen worden. Het feit dat Cassel en Bellucci een relatie met elkaar hebben in het echte leven maakt de omgang met elkaar veel directer. Er zijn een aantal aanknopingspunten met Stanley Kubrick’s Eyes Wide Shut, waar Tom Cruise in de film het bed deelt met zijn echte vrouw, Kidman. In deze film gaat het trouwens ook over seksuele onvolwassenheid van de man.

Monica legt een knappe prestatie neer van een sterke vrouw, die niet zomaar een lustobject is, hoewel Marcus haar in de film niet altijd even oprecht benadert. In een scène zien we hem Alex kussen achter een douchegordijn. Ze wordt op die manier voor een stuk ingepakt en we zien haar natte borsten tegen het plastiek aanwrijven, ingepakt, net zoals een lust-object. Maar dit is niet wie ze is. Zij heeft de beslissing genomen om voor Marcus te kiezen en niet voor Pierre (de vriend van Marcus), terwijl Marcus gelooft dat hij Alex heeft afgepakt van Pierre. Nuances die heel subtiel in het verhaal zijn verweven.

Later in de film krijgen we meer informatie over haar en begrijpen we waarom ze het speelse gedrag van Marcus heeft ervaren als een obstakel. Ze wou hem een intiem geheim verklappen, maar hij bleek deze avond afwezig voor haar. Haar naam “Alex” is trouwens ook een jongensnaam, en dit is niet toevallig. De film zit vol met polaire tegenstellingen, en haar tegenpool is de mannelijke prostitué die wordt aangeklampt door Marcus die informatie wil hebben over de Le Tenia. Een situatie die opnieuw in contrast staat met de verkrachting van Alex die kost wat kost haar “mannetje” staat en zichzelf met alle middelen probeert te verweren.

Irréversible is een artistiek belangrijke film. Dit heeft vooral te maken met zijn relevante maatschappijkritiek. Tijdens de verkrachtingsscène zien we een lelijke bruut tekeer gaan op een bloedmooie vrouw. Dit deed me even terugdenken aan de scène in Fight Club, waar Tyler Durden (Edward Norton) een knappe jongeman zijn gezicht met de blote vuist bewerkt: “I felt like destroying something beautiful” voegde hij hieraan toe. Die primaire bestiale instincten zijn aanwezig in de mens, evenals egoïsme en lafheid. Tijdens de verkrachting zien we een derde persoon in de gang binnenwandelen. Hij ziet wat er gebeurt en hoort het geschreeuw van de vrouw. Maar hij vlucht weg. Door de scène onverknipt te zien, weet je wat het betekent. Hij neemt geen blad voor de mond en toont het menselijke sadisme zoals ze zich dagdagelijks manifesteert, maar die we soms niet willen onder ogen zien. Een verkrachting is daarbovenop geen mooi schouwspel en in een wereld die overstelpt wordt met tragedies en geweldfilms, moet je al eens diep graven wil je de aandacht opeisen. De vraagt blijft echter hoe ver je daarin kan gaan…

Noé is een beroepsprovocateur en je moet dan ook zijn interviews met een korreltje zout nemen. Vaak lijkt het of hij de film uit commerciële overwegingen heeft gemaakt. Maar niets is minder waar. Er zijn zelfs nog geen nieuwe plannen voor een nieuwe filmproductie dit jaar. De structuur van de film staat ook in schril contrast met wat een pornografische film zou doen. Er wordt niet opgebouwd naar seks en geweld. We krijgen dit onvoorbereid te verwerken op onze lege maag bij aanvang van de film. Daarna bekijken we hun relatie op een totaal andere manier. We weten als toeschouwer dat de toekomst niets anders dan ellende zal brengen. We beseffen dat geluk soms zo broos kan zijn en dat inderdaad de tijd alles kan verscheuren. En dit is terug te brengen tot alle kleine details in de film. De weinig verhullende outfit van Alex gaat ons als kijker niet meteen seksueel prikkelen, maar wijst ons terdege op de kwetsbaarheid van de vrouw en haar roekeloos gedrag. Uiteraard mag een vrouw dragen wat ze wil, maar soms kan je maar best voorzichtig zijn. Daarnaast zal de onverschilligheid van Marcus duur betaald worden. Na het zien zullen vele vriendjes tweemaal nadenken vooraleer ze hun sexy geklede vriendin alleen laten vertrekken. Trouwens, als het zien van deze film ook maar 1 vrouw kan redden van een brutale verkrachting, dan is dit al verdienstelijk. Je kunt het zien als een shocktherapie van Luc Beaucourt, maar dan intellectueel iets diepgaander.

Het is geen exploitatiefilm, maar een vurig pleidooi tegen het instinctieve nutteloze geweld en de destructieve moraliteit van de mens. Het wijst op het feit dat sommige acties niet kunnen worden hersteld en dat sommige wreedheden ongestraft blijven. Maar vooral ook dat liefde de bron is van alle leven en dat de tijd alles onthult, het mooie, maar ook het lelijke. In het begin van de film zien we in een kamertje boven Le Rectum een personage uit een vorige film van Noé (Seul Contre Tous). Hij vertelt tegen zijn partner dat hij seks heeft gehad met zijn dochter. De man antwoord dat er geen slechte daden zijn, enkel daden. Wat er gebeurt met Marcus en Alex is niet erger dan wat er zich rondom hen afspeelt. Ze zijn het gevolg van een maatschappij die in zonde leeft, waarin de vrouw een prooi is, de man een roofdier en beiden slachtoffer.

Irréversible kwam op 20 april 2004 uit op DVD en nadien op Blu-ray.