Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004) **** Blu-ray review

Het was een leuke verrassing op het Filmfestival van Gent, en dus mocht deze film niet ontbreken aan de Film Blog. Moest je uw ex-vriendin of ex-vriend, die nog steeds in uw hoofd op hol brengt, kunnen wissen uit je geheugen, zou je het dan ook doen? Dat is het concept van de nieuwste wervelende en brillante hersenkronkel van scenarist Charlie Kaufman, Eternal Sunshine of a Spotless Mind (2004). Wat mij het meest fascineert in de film van Michael Gondry (Human Nature) is die gecontroleerde chaos. Het is alsof de camera over zijn eigen statief en tussenin de belichting valt en nog steeds de lens kan richten op de emoties van verwarring, frustraties en eenzaamheid die de acteurs beleven.

© Universal Pictures Home Entertainment

Alles lijkt zo wanordelijk en toch zo precies in elkaar gestoken dat niemand de genialiteit van de mannen nauwelijks kan ontkennen. En ik zeg mannen, want de stuwende kracht is niet enkel van de regisseur maar vooral van de “neorealist” Charlie Kaufman (scenarist van Being John Malkovich, Adaptation, Confessions of a Dangerous Mind, Human Nature), die het hallucinant verhaal brengt van Joel (gespeeld door Jim Carrey), een verlegen en introvert iemand die op een dag smoor wordt op Clementine (Kate Winslet). Ze zijn bijna letterlijk elkaars tegenpolen, zowel fysiek als innerlijk. Joel is een schuchter en ingetogen tekenaar die bijna de ganse film met een wollen muts rondloopt, terwijl Clementine een spontane flapuit is die om de zoveel dagen van haarkleur verandert met de meest waanzinnige kleuren. De twee zien elkaar wel zitten, maar blijven ook onzeker over elkaar.

Clementine heeft Joel laten zitten en haar herinneringen over die turbulente relatie laten wissen met een nieuwe revolutionaire techniek, waarbij elk spoor van haar ex-vriend compleet kan verdwijnen. Alle herinneringen die komen van een associatie met een object, of herinneringen die verborgen zitten in het onderbewustzijn, worden hierbij met chirurgische precisie weggehaald. Joel die het nieuws bruusk te weten komt beslist in een daad van wanhoop om net hetzelfde te doen. Tijdens een lange nacht bij hem thuis zetten twee technici zich aan het werk en vernietigen, net zoals bij een videospelletje, elk spoor van Clementine in het hoofd van de onder narcose liggende Joel. De rest van de film speelt zich af in zijn hoofd, waar hij zich plots gaat bedenken. Hij beseft dat die magische interactie tussen hen niet verloren mag gaan. Maar ondertussen is het proces in werking gezet en probeert een van de technici (gespeeld door Elijah Wood) al die informatie te gebruiken om Clementine voor zich te winnen.

Van wis-praktijken gesproken moet ik bekennen dat Jim Carrey, in een opnieuw voortreffelijke rol, zijn verleden als Pet Detective of The Mask echt wel probeert te wissen, na films als Truman Show, The Majestic of Man on the Moon. In deze film blijft niets meer over van zijn verleden en is die explosie van energie overgegaan op Kate Winslet. Maar dit is ook een bewijs van het talent van Carrey die, met een verdwaalde blik zijn personage doseert en nooit echt in een karikatuur valt. Kate Winslet speelt eveneens heel overtuigend haar rol en komt zowel heel ontroerend als agressief uit de hoek. Ook zij smijt haar strak Engelse keurslijf van haar af en werpt zich volledig in de fluorescente Clementine met een zwaar Amerikaans accent. Maar ook alle andere rollen zijn bijzonder goed vertolkt en alles valt exact in de toon van de film, wat uiteraard te danken is aan het scherpe regiewerk van Gondry.

Het verhaal is kenmerkend voor Kaufman, die zich thuis voelt in psychologische en emotionele labyrinten, waar het verhaal ergens begint en waar plots alles een andere wending krijgt die het voorgaande een nieuwe dimensie bezorgt, om dan opnieuw nog eens alles binnenstebuiten te plooien. Joel wil in het begin van de film iets neerpennen in zijn dagboek, maar merkt dat er een pagina is uitgescheurd, en dit projecteert ons in een wereld waar geen einde kan zijn. Waar mensen elkaar oneindig lang kunnen ontmoeten en opnieuw elkaar verlaten. Gezien er geen herinneringen bestaan kan er ook niet geleerd worden uit elkaars fouten. Het concept van geheugen wissen is uiteraard niet nieuw, en science-fiction films zoals Verhoevens Total Recall hebben al geëxperimenteerd met het gegeven, maar nog nooit is alles zo efficiënt getuned op intermenselijke emoties. Hier is geen plaats voor Memento of Alzheimer-achtige scenes, maar wel ruimte voor gevoelens en een gezonde dosis levensfilosofie. Het brengt ons terug naar onze, soms verwarde gevoelens. Mensen hebben nood aan gezelschap en liefde, en gaan soms tegen alle normen van het gezond verstand in, om er naar opzoek te gaan.

De film zit boordevol humor, zowel situationeel als in de zalige dialogen. Op een gegeven moment vraagt Joel aan de dokter: “Is there any danger of brain damage?” De dokter antwoordt heel koel: “Well, technically speaking, the procedure is brain damage. On par with a night of heavy drinking. Nothing you’ll miss.” Geruststellende woorden, niet?

De verborgen relatie tussen de nevenpersonages Dr. Howard Mierzwiak (gespeeld door Tom Wilkinson) en Mary (Kisten Dunst) zorgt ervoor dat de film een zoveelste onvoorspelbare wending krijgt die alles een richting kan geven. Hoe alles zal uitdraaien ligt nu aan hen. Op het einde zegt Joel: “I don’t see anything I don’t like about you.” Clementine antwoordt: “But you will! But you will, and I’ll get bored with you and feel trapped, because that’s what happens with me.” Maar het kan Joel niet schelen, en hij zegt kort; “okay.” Is dit niet waar liefde om draait? Joel heeft in zijn gevecht met de wismachine al de goede momenten die ze hebben gehad kunnen herleven, en wil deze niet verliezen. En de sleutel tot alles zijn de magische woorden die Clementine in de oren fluisterde van Joel: “Meet me in Montauk.” Zonder de welke het gehele avontuur misschien nooit had kunnen bestaan. Een spoor dat niet kon gewist worden en die alles bij elkaar bracht.

De film is niet bepaald hartverwarmend, en de kille en ruwe fotografie speelt daar ook zeker een factor in, maar zit barstensvol creatieve ideeën en visueel uitdagende scènes. Zonder dat de effecten de bovenhand nemen, is de wereld die Gondry en Kaufman hebben geschapen uitzinnig knap. Niet enkel de scènes waar Joel terugkeert naar zijn herinneringen als kleine jongen (met uitvergroot meubilair zoals we dit al konden aanschouwen bij de Hobbits in LOTR), maar in het bijzonder ook de scènes waar we het wis-proces letterlijk in werking zien. In de bibliotheek zien we de titels van de boeken verdwijnen vooraleer het gehele boekenrek in mist opgaat of de camera travelt van de bibliotheek naar een huiskamer zonder we de indruk hebben dat er geknipt wordt. Dit toont aan hoe fijnzinnig de film is gemaakt en weerspiegelt in zekere zin ook de achtergrond van Gondry als videoclip-veteraan met clips voor oa., Björk en The Chemical Brothers.

Eternal Sunshine of the Spotless Mind is misschien wel een wat donkere film, maar de ingenieuze inventiviteit wat we in deze romantische komedie kunnen aantreffen is van een zeer smaakvol en hoog niveau. De film vindt een perfecte balans tussen de medische analyse en de menselijke gevoelens, waarin uiteindelijk het laatste de bovenhand krijgt. Maar de film verschilt van de meeste romantische komedies door af te zien van de typische emotionele scènes. Als het de bedoeling was om Joel en Clementine als koppel te zien evolueren en groeien, dan had de film zijn pijlen gericht op de passionele interacties tussen beide. Wat in de film niet het geval was. Eternal Sunshine of the Spotless Mind gaat niet over de blinde liefde die alles zal overwinnen, maar wel over de zwakheden en stommiteiten van verliefde koppels die soms een leven lang hun tijd verspillen aan destructieve, dwaze relaties. Een soort koud-buffet die verondersteld is om koud opgediend te worden. En koud kan als afwisseling bijzonder goed smaken.